"წლის ტრენდი - L2-გადაწყვეტილებები zk-rollup-ზე" - ბორტმანი

როსტისლავ ბორტმანი - კომპანია IdeaSoft-ის ბლოკჩეინის განყოფილების ხელმძღვანელი და Kyiv Ethereum Community-ის დამაარსებელი.

Gagarin News: როგორ გაჩნდა Kyiv Ethereum Community-ის შექმნის იდეა? არის თუ არა საზოგადოებასთან დაკავშირებული რაიმე მიზნები ან სამომავლო გეგმები?

როსტისლავ ბორტმანი: 2021 წლის დეკემბრის ბოლოს დასრულდა ჩემი Solidity-კურსები, რომლებსაც Sigma Software University-ის პლატფორმაზე ვატარებდი. ეს იყო ჩემი მეორე Solidity-კურსი, ასე რომ საერთო ჯამში ჩვენ უკვე გვყავდა დაახლოებით 100 ადამიანი ჩატებში, რომლებიც პროგრამირების ამ ენაზე შემუშავებით იყვნენ დაკავებულნი და ზოგადად Ethereum/EVM ეკოსისტემით დაინტერესებულნი. მე და სტუდენტებმა გადავწყვიტეთ, მეორე კურსის ბოლო გაკვეთილი კიევში მდებარე Sigma Software-ის ოფისში ჩაგვეტარებინა. იქ მივხვდით, რომ ჩვენ ყველას ძალიან გვინდოდა, გვქონდა ადგილი, სადაც საინტერესო Web3 თემებს განვიხილავდით და ერთმანეთს პერიოდულად შევხვდებოდით.  სახლისკენ მიმავალ გზაზე ტელეგრამში ჩატი გავაკეთე, რომელსაც Kyiv Ethereum Community დავარქვი. ერთ კვირაში იქ უკვე 100-ზე მეტი ადამიანი იყო. გავიდა ერთი წელი - და ჩვენ ჩავატარეთ რამდენიმე meetup და workshop, 1 Web3 Startup Pitch Day. ახლა იქ უკვე 550 ადამიანია და ჩვენი საზოგადოება თანდათან იზრდება და ვითარდება.

რაც შეეხება გეგმებს, ძალიან ბევრია. უახლოესი, ეს არის ვებგვერდი, გაუმჯობესებული ტელეგრამ ბოტი, meetup-ები, workshop-ები, ახალი პარტნიორებისა და სპონსორების მოზიდვა. შემდეგი meetup 28 თებერვალს არის დაგეგმილი.

როსტისლავ ბორტმანი: ალბათ, ჯერ უნდა განისაზღვროს ბლოკჩეინ პროგრამისტის ცნება. მაგალითად, არსებობენ Ethereum Core-ის დეველოპერები, რომლებიც მუშაობენ Ethereum კლიენტებზე, როგორიცაა Geth, Hyperledger Besu, Nethermind. ასევე არსებობენ სმარტ კონტრაქტების დეველოპერები, რომლებიც ავითარებენ კოდს, რომელიც გამოიყენება ისეთ ბლოკჩეინებში, როგორიცაა Ethereum (ან ნებისმიერი EVM-თავსებადი), Near Protocol, Solana და ა.შ. ასევე არიან დეველოპერები, რომლებიც მუშაობენ დეცენტრალიზებული აპლიკაციის Frontend ნაწილზე, ან დეველოპერები, რომლებიც ავითარებენ არაკასტოდიალურ  საფულეებს. ყველა მათგანი შეესაბამება ბლოკჩეინის დეველოპერის ცნებას. უპირველეს ყოვლისა, თქვენ უნდა ჩამოყალიბდეთ, რომელია თქვენთვის საინტერესო მიმართულება. ამისათვის შეგიძლიათ, სცადოთ რამდენიმე მარტივი კურსი სხვადასხვა მიმართულებით, მაგალითად, Udemy-სა ან Coursera-ზე, უყუროთ გაკვეთილებს Youtube-ზე და ცოტა ივარჯიშოთ. ახლა კი წარმოვიდგინოთ, რომ თქვენ მიმართულებაზე ჩამოყალიბდით და გსურთ, შეიმუშაოთ სმარტ კონტრაქტები EVM-თან თავსებად ბლოკჩეინებზე, ანუ Solidity. აი რას ვურჩევდი მოკლედ დამწყებებს:

• იპოვეთ ლოკალური საზოგადოებები, ჯგუფები, საინფორმაციო არხები, სადაც არიან ადამიანები, რომლებიც იმავეს აკეთებენ, განიხილავენ ინდუსტრიის ახალ ამბებს, ეხმარებიან ერთმანეთს ტექნიკურ საკითხებში. ასე თქვენ შეძლებთ ისწავლოთ რაიმე საინტერესო, დაუკავშირდეთ თანამოაზრეებს - ეს ზრდის მოტივაციას;

• იპოვეთ მენტორი/დამრიგებელი ამ მიმართულებით, ადამიანი, რომელმაც უკვე მიაღწია შედეგებს ამაში და შეძლებს დაგეხმაროთ, თავი აარიდოთ შეცდომებს, რომელთა აცილება თავიდანვე შესაძლებელია. ასეთი მიდგომა შეგმატებთ დამატებით მოტივაციასა და დისციპლინას, რადგან იქნება ადამიანი, რომელიც თქვენგან შედეგს ელოდება;

• იპოვეთ პროფილური კურსები Solidity-ის შესახებ YouTube-ზე, Udemy-ზე, ან სადაც გინდათ. ეს შეიძლება იყოს როგორც ონლაინ, ასევე ოფლაინ კურსები (თუ ასეთი სადმე ხელმისაწვდომია);

• ბევრი ივარჯიშეთ. შეეცადეთ იპოვოთ ან მოიფიქროთ ამოცანა, რომელიც შეიძლება იყოს მომხმარებლის რეალური შეკვეთა. შეგიძლიათ ჰკითხოთ ნაცნობ დეველოპერებს, ან საზოგადოებებს. რა თქმა უნდა, უკეთესი და საინტერესოა, გქონდეთ საკუთარი პროექტი, რომელსაც თქვენ ამუშავებთ და იყენებთ იმავე ტექნოლოგიებსა და ინსტრუმენტებს, რომლებსაც რეალურ პროექტში გამოიყენებდით;

• ეცადეთ იპოვოთ სამსახური. შექმენით რეზიუმე და გააგზავნეთ ვაკანსიებზე, ყოველთვის თან დაურთეთ სამოტივაციო წერილით. რეალური პროექტების, ამოცანებისა და გამოცდილი კოლეგების გარემოში ბევრად სწრაფად გაიზრდებით.

როსტისლავ ბორტმანი: ამჟამად Web3 ინდუსტრია განიცდის მცირე კრიზისს, რომელიც ასევე დაკავშირებულია მსოფლიო კრიზისთან. ჩვენ ვხედავთ თანამდებობიდან ათიათასობით გათავისუფლებას როგორც კრიპტოკომპანიებში (Coinbase, ConsenSys და ა.შ.), ასევე ისეთ გიგანტებში, როგორიცაა Google, Amazon და ა.შ. ეს ყველა  გამოცდილი დეველოპერია, რომლებიც შრომის ბაზარზე შემოდიან და სამუშაოს ძებნას იწყებენ. ასეთ დროს კომპანიებსა და სტარტაპებს, რა თქმა უნდა, ურჩევნიათ თანამშრომლების დაქირავება, რადგან ისინი იაფია და მათი რაოდენობა ბაზარზე დიდია.

რაც შეეხება თქვენს კითხვაზე პასუხს, მოთხოვნა არსებობს. თუ თქვენ ხართ გამოცდილი Web3 დეველოპერი, სამსახურს სწრაფად იპოვით. თუმცა, თუ ახლახან იწყებთ, მაშინ თქვენ თვითონ უნდა ისწავლოთ ბევრი რამ, ასევე იპოვოთ კომპანია, რომელიც მზად არის, ასწავლოს დამწყებს. რა თქმა უნდა, როდესაც ბაზარი იკლებს, მცირდება ვინმეს სწავლების შესაძლებლობები. თუმცა, არ იდარდოთ, იარეთ თქვენი მიზნისკენ, გააკეთეთ ის, რაც გაინტერესებთ - და აუცილებლად იპოვით თქვენს ადგილს.

Ростислав Бортман: როსტისლავ ბორტმანი: მთავარი, რაც ადამიანთა უმრავლესობამ უნდა იცოდეს, არის ის, რომ აპგრეიდი Shanghai მოიცავს EIP-4895-ს, რომელიც იმ ETH-ების Unstake-ის საშუალებას მოგვცემს, როლებიც მომხმარებლებმა ვალიდატორების სახით სტეიკინგზე განათავსეს. ამრიგად, ვალიდატორებს, თეორიულად,  შეეძლებათ რიგში დადგომა თავიანთი მონეტების სისტემიდან გამოსატანად. მაგრამ ზოგიერთი ანალიტიკოსი მიიჩნევს, რომ ასეთი შედეგი DeFi სივრცეში Ethereum-ის დომინირებისა და ვალიდატორებისთვის განაკვეთის მაღალი შემოსავლიანობის გამო, ნაკლებად სავარაუდოა. 

პირადად მე ვფიქრობ, რომ განახლებიდან პირველ დღეებში, ან კვირებში, შესაძლოა, ვიხილოთ სტეიკინგზე განთავსებული ETH-ების ლოკალური გადინება, თუმცა მალე ყველაფერი დასტაბილურდება და ვალიდატორების რაოდენობის ზრდას კვლავ დავინახავთ.

როსტისლავ ბორტმანი: ჩემი აზრით, 2023 წელს ყველაზე დიდი ტრენდი zk-rollup-ებზე დაფუძნებული L2-გადაწყვეტილებები იქნება. ეს, რა თქმა უნდა, არის zkSync, zkEVM (Consensys), zkEVM (პოლიგონი), Scroll და სხვა. მე მჯერა, რომ ჩვენ უახლოეს 1-2 წელიწადში ეკოსისტემების გიჟური ზრდა გველოდება.

ასევე, ვფიქრობ, უახლოეს 9-12 თვეში ვიხილავთ უამრავ საინტერესოს Web3, NFT და თამაშების სამყაროში. ზოგადად, ყველაფერი, რაც NFT გამოყენების ინფრასტრუქტურასთან არის  დაკავშირებული,  მომდევნო რამდენიმე წლის განმავლობაში აყვავდება.

როსტისლავ ბორტმანი: Optimism, Arbitrum, zkSync, zkEVM, Scroll. 

Optimism-სა და Arbitrum-თან ყველაფერი მარტივია: ესაა გადაწყვეტილებები, რომლებიც Optimistic Rollups-ს ეფუძნება, ტექნიკურად გამართული, უსაფრთხო და მოქმედია. უკვე არაერთი წელია, Arbitrum და Optimism მუშაობენ და ზრდიან თავიანთ ეკოსისტემებს, ამიტომ, მჯერა, რომ ისინი მომავალშიც განაგრძობენ განვითარებას, ვინაიდან საკომისიოს განსხვავება არც ისე მნიშვნელოვანი იქნება zk-rollups გადაწყვეტილებებთან შედარებით. ღირს Binance Smart Chain-ზე ყურადღების მიქცევა, რომელიც საერთოდ არ უნდა ჩაითვალოს ბლოკჩეინად. ჩვენ უკვე ვნახეთ მისი სურვილისამებრ გამორთვის შემთხვევები. თუმცა ეს ადამიანებს არ აჩერებს. ისინი აგრძელებენ მის გამოყენებას, რადგან იქ არის ეკოსისტემა, მომხმარებლები, ლიკვიდობა. თუმცა, თეორიულად, zk-rollups უფრო ეფექტური უნდა გახდეს.

Gagarin News: არის თუ არა რაიმე პრობლემა DeFi სეგმენტში, რომელიც ჯერ კიდევ გადასაჭრელია? 

როსტისლავ ბორტმანი: ვფიქრობ, რომ ყველგან და ყოველთვის იქნება პრობლემები, რომლებიც ჯერ მოუგვარებელია.

მიუხედავად იმისა, რომ DeFi ჯერ კიდევ საკმაოდ ახალგაზრდა სეგმენტია,  უკვე წარმოიშვა გარკვეული პრობლემები, რომლების უნდა მოგვარდეს:

1. მასშტაბირება: DeFi პლატფორმებს ჯერ კიდევ შეზღუდული მასშტაბირება აქვთ, რადგან ბევრი მათგანი მუშაობს Ethereum-ის  ბლოკჩეინზე, რომელსაც აქვს შეზღუდული გამტარუნარიანობა. შედეგად არის ტრანზაქციის  მაღალი საკომისიო და პიკური დატვირთვის დროს ტრანზაქციების ნელი დამუშავება.

2. უსაფრთხოება: DeFi პლატფორმები გატეხებსა და სხვადასხვა სახის შეტევებს აწყდება.

3. მარეგულირებელი ზედამხედველობის ნაკლებობა: ვინაიდან DeFi პლატფორმები ბლოკჩეინზე მუშაობს, მათი მუშაობა არ რეგულირდება ტრადიციული ფინანსური ორგანოების მიერ, რაც ქმნის პრობლემებს მომხმარებლებისა და ინვესტორების უფლებების დაცვის კუთხით.

4. UX: DeFi პლატფორმებთან ურთიერთობა შეიძლება რთული იყოს მათთვის, ვისაც web3-თან მუშაობის საკმარისი გამოცდილება არ აქვს.

Ростислав Бортман: UST-ის კრახმა ადამიანებში ალგორითმული სტეიბლკოინების მიმართ სკეპტიციზმისა და შიშის ტალღა ააგორა. ისევე, როგორც FTX-მა ბევრს აიძულა, უარი ეთქვა სახსრების ცენტრალიზებულ ბირჟებზე შენახვაზე არაკასტოდიალური საფულეების სასარგებლოდ. გსმენიათ ასეთი გამოთქმა? Not your keys, not your wallet. 

თუმცა, ეს არ ნიშნავს, რომ ყველა ცენტრალიზებული ბირჟა ცუდია, ისევე როგორც ყველა ალგორითმული სტეიბლკოინი არ არის სანდო.

ვფიქრობ, უახლოეს მომავალში კიდევ ვიხილავთ ალგორითმული სტეიბლკოინების უფრო წარმატებულ განხორციელებას.

როსტისლავ ბორტმანი: იმიტომ რომ უკრაინელები ყველაზე ნიჭიერი ხალხია ? 

ვფიქრობ, ერთ-ერთი მიზეზი არის ახლის წყურვილი, რაღაც არატრადიციული გზების პოვნის მცდელობა, რადგან ბევრი უკრაინელი უკვე იმედგაცრუებულია არსებული სისტემებითა და მათი არასრულყოფილებით.

ზოგადად, ჩვენ ვართ ყველაზე დიჯიტალიზირებული ქვეყანა მსოფლიოში და, როგორც ჩანს, მოგვწონს ჩვენი ცხოვრების გამარტივება ტექნოლოგიების დახმარებითა და ახალი ტექნოლოგიების ეფექტურად და სასარგებლოდ გამოყენებით.

როსტისლავ ბორტმანი: ნებისმიერი პროექტის შექმნა რთულია, არ აქვს მნიშვნელობა, კრიპტოა ის, თუ არა. როდესაც იწყებ საკუთარი რაღაცის შექმნას, ყოველთვის აწყდები ათობით კითხვასა და პრობლემას, რომლებიც აქამდე არასდროს შეგხვედრია. ეს სუპერ რთულია, მაგრამ ასევე სუპერ საინტერესოც.

რაც შეეხება ინვესტორებს, რა თქმა უნდა არა. დასაწყისში ინვესტორების ყოლა არ არის აუცილებელი. თუ თქვენ გაქვთ შესაძლებლობა შექმნათ MVP თქვენი ძალებით, ან დამოუკიდებლად დააფინანსოთ პროდუქტი, ეს საუკეთესო ვარიანტია. თქვენ ასევე შეგიძლიათ სცადოთ ანგელოზი ინვესტორების პოვნა, რათა ააგოთ MVP და შეამოწმოთ ჰიპოთეზა. თუმცა, ამ ეტაპზე, ძალიან ხშირად გიწევთ პროექტის დიდი წილის გაზიარება, ამიტომ, თუ შესაძლებელია, გირჩევთ MVP დამოუკიდებლად შეიმუშაოთ. 

ახლა ბევრი განსხვავებული შესაძლებლობა არსებობს, მაგალითად, შეგიძლიათ სცადოთ გრანტის მიღება, სტარტაპ ინკუბატორში მოხვედრა, Web3 Startup Pitch ღონისძიებებში მონაწილეობა (ინვესტორებთან კომუნიკაციის დასაწყებად) და ა.შ. ანუ თანამედროვე სამყაროში ბევრი ვარიანტი არსებობს, სცადეთ და აუცილებლად გამოგივათ.